წელს 10 წელი შესრულდა, რაც საქართველოს კანონი „არბიტრაჟის შესახებ“ შევიდა ძალაში. ვფიქრობ, მიზანშეწონილია გავაანალიზოთ რა მოხდა ამ პერიოდში, სად ჰქონდა ადგილი პროგრესს, რა რჩება გამოწვევად და სად არის ძირითადი ბარიერები, თუ წინსვლის შესაძლებლობები. ამ მიზნით არბიტრთა ასოციაცია 2020 წლის 21 ოქტომბერს გამართავს 10 წლის აღნიშვნის ღონისძიებას, სადაც სფეროს ექსპერტებსა და ფართო საზოგადოებას, მართალია ვირტუალურ სივრცეში, თუმცა ცოცხალ რეჟიმში, შესაძლებლობა ექნებათ განიხილონ ეს ყოველივე.
ეს ბლოგ პოსტი კი მინდა მივუძღვნა პროგრესს, რასაც ადგილი ჰქონდა უშუალოდ სასამართლო პრაქტიკაში. ჩვენ ხშირად ვაკრიტიკებთ სასამართლო გადაწყვეტილებებს და მეც არაერთი სტატია დამიწერია, თუ აზრი გამომითქვამს იმ მიმართულებებზე, სადაც ჯერ კიდევ არის არათანმიმდევრულობა და გამოწვევად რჩება კანონის თამამი, არბიტრაჟის მომხრე და კანონის მიზნიდან გამომდინარე განმარტება. სამეცნიერო წრეების წარმომადგენლების მიერ პრაქტიკაზე თვალყურის დევნება აუცილებელიცაა და ვფიქრობ, ხელს უწყობს არა მხოლოდ მეცნიერების, არამედ პრაქტიკის განვითარებასაც. თუმცა, აუცილებელია, შეიძლება უფრო მეტადაც კი, ისეთი პრაქტიკის გაშუქება, რომელიც მიგვაჩნია, რომ სამაგალითო უნდა იყოს სხვა სასამართლოებისთვის. ე.წ. „საუკეთესო სასამართლო პრაქტიკის“ გაცნობა ფართო საზოგადოებისთვის ხელს შეუწყობს ამ პრაქტიკაზე დაყრდნობას და თანმიმდევრული სასამართლო პრაქტიკის დამკვიდრებას.
აქედან გამომდინარე, და ვინაიდან იუბილესთან დაკავშირებით საზეიმო განწყობა გვაქვს, ბლოგ პოსტების ამ სერიით მინდა გაგაცნოთ რამდენიმე სასამართლო გადაწყვეტილება, რომლებიც მოწმობს იმ პროგრესს, რასაც ადგილი ჰქონდა უკანასკნელი 10 წლის განმავლობაში. დარწმუნებული ვარ, რომ არის ბევრი სხვა გადაწყვეტილება, რომელიც ასევე გასაზიარებელი და საამაყოა. თუმცა, ყველა ჩემამდე არც მოსულა[1]. ბლოგის ფორმატიდან გამომდინარე, შევარჩიე რამდენიმე მიმართულება, რომელთაგან თითოეულს ცალკე შევეხები. წინამდებარე ნაწილი 1 შეეხება სასამართლო პრაქტიკას საარბიტრაჟო შეთანხმებებთან დაკავშირებით. მე-2 ნაწილში შემოგთავაზებთ სასამართლოების პრაქტიკას საარბიტრაჟო გადაწყვეტილებების გაუქმებასა და ცნობა-აღსრულებასთან დაკავშირებით. მე-3 ნაწილში კი შევეხები სასამართლო პრაქტიკას სასამართლოს მიერ გამოტანილ საარბიტრაჟო სარჩელისა თუ საარბიტრაჟო გადაწყვეტილების აღსრულების უზრუნველყოფის ღონისძიებებთან დაკავშირებით.
ნაწილი 1 – საარბიტრაჟო შეთანხმება
მოგეხსენებათ, რომ ჩვენი კანონის ერთ-ერთი მონაპოვარია მუხლი 9.1, რომლითაც კანონში გადმოტანილია „უცხოური საარბიტრაჟო გადაწყვეტილებების ცნობისა და აღსრულების შესახებ“ 1958 წლის კონვენციის (შემდგომში „ნიუ იორკის კონვენცია“) მე-II მუხლის ვალდებულება. კერძოდ, ნიუ იორკის კონვენცია და კანონი ავალდებულებს სასამართლოს, რომელშიც შეტანილია სარჩელი იმ დავის არსებით საკითხზე, რომელიც რომელიც საარბიტრაჟო შეთანხმების საგანია, მხარის განცხადების საფუძველზე (რომელიც შესაგებლის წარდგენის ვადის გასვლამდე უნდა გაკეთდეს) შეწყვიტოს წარმოება და მიუთითოს მხარეებს არბიტრაჟზე, გარდა იმ შემთხვევისა, როდესაც სასამართლო დაადგენს, რომ საარბიტრაჟო შეთანხმება ბათილია, ძალადაკარგულია ან მისი შესრულება შეუძლებელია.
2016 წლის 2 აგვისტოს განჩინებით თბილისის საქალაქო სასამართლოს სამოქალაქო საქმეთა კოლეგიამ სწორედ კანონის 9.1 მუხლზე დაყრდნობით შეწყვიტა საქმის წარმოება, ვინაიდან ხელშეკრულება, რომლიდანაც გამომდინარეობდა დავა, შეიცავდა შემდეგ საარბიტრაჟო დათქმას:
„მხარეთა შორის შეუთანხმებლობის შემთხვევაში წარმოშობილი ნებისმიერი დავა რომელიც წარმოიშვება ან კავშირშია ამ ხელშეკრულებასთან, მის დარღვევასთან, შეწყვეტასთან ან ბათილად ცნობასთან, საბოლოოდ უნდა იქნას გადაწყვეტილი არბიტრაჟის მიერ, საქართველოს საერთაშორისო საარბიტრაჟო ცენტრის საარბიტრაჟო წესების მიხედვით, ამ წესების შესაბამისად დანიშნული (სამი) არბიტრის მიერ, საარბიტრაჟო განხილვის ადგილად განისაზღვროს თბილისი, საქართველო. საარბიტრაჟო განხილვა წარიმართება ქართულ ენაზე.“
აღნიშნული განჩინება მოსარჩელე მხარემ გაასაჩივრა თბილისის სააპელაციო სასამართლოში და მოითხოვა მისი გაუქმება იმ საფუძვლით, რომ საარბიტრაჟო დათქმა არ შეიცავდა მითითებას მუდმივმოქმედ ან კერძო არბიტრაჟზე. კერძო საჩივრის ავტორი, სხვა არგუმენტებთან ერთად, აპელირებდა, რომ დათქმაში მითითება იყო მხოლოდ საარბიტრაჟო წარმოების წესებზე და შესაბამისად, დაუდგენელი იყო კონკრეტული საარბიტრაჟო დაწესებულების ზუსტი მაიდენტიფიცირებელი მონაცემები.
თბილისის სააპელაციო სასამართლოს 2016 წლის 24 ნოემბრის განჩინებით,[2] კერძო საჩივარი არ დაკმაყოფილდა და თბილისის საქალაქო სასამართლოს განჩინება დარჩა ძალაში. ამასთან, სასამართლომ გააკეთა რამდენიმე მნიშვნელოვანი განმარტება, რაც ვფიქრობ, მნიშვნელოვანია საქართველოში საარბიტრაჟო შეთანხმებებთან დაკავშირებით უფრო ფართო და „არბიტრაჟის მომხრე“ პრაქტიკის დანერგვისათვის.
ერთი მხრივ, სასამართლომ ყურადღება გაამახვილა საარბიტრაჟო დათქმის ფართო ფორმულირებაზე, მხარეთა ნებაზე და ამ ნების გონივრულ განმარტებაზე, და დაადგინა, რომ „მხარეები შეთანხმდნენ რა საარბიტრაჟო განხილვის წესებზე და რეგულაციებზე ისინი შეთანხმდნენ დავის არბიტრაჟის განხილვაზეც და გაცნობიერებული ჰქონდათ სასამართლო სამართალწარმოებაზე უარის შედეგები.” ამასთან, სასამართლომ განმარტა, რომ მხარეთა შეთანხმება იმაზე, რომ „დავა განიხილება საქართველოს საერთაშორისო საარბიტრაჟო ცენტრის საარბიტრაჟო წესების მიხედვით“, საკმარისი იყო იმის დასადგენად, რომ მხარეებს ჰქონდათ ნება დავის კონკრეტული არბიტრაჟის – „საქართველოს საერთაშორისო საარბიტრაჟო ცენტრის“ – ადმინისტრირებით განხილვის თაობაზე.
ზუსტად რამდენიმე დღის დაშორებით მსგავს დათქმაზე იმსჯელა ქუთაისის სააპელაციო სასამართლომ იმ განსხავებით, რომ იქ მითითება იყო არბიტრაჟზე „საერთაშორისო სავაჭრო პალატის (ICC) წესების შესაბამისად“ და თბილისის საქალაქო სასამართლოსგან განსხვავებით, ბათუმის საქალაქო სასამართლომ ასეთი დათქმა ბათილად ჩათვალა. ქუთაისის სააპელაციო სასამართლოს სამოქალაქო საქმეთა პალატის 2016 წლის 30 ნოემბრის განჩინებით[3], განმტკიცდა თბილისის სააპელაციო სასამართლოს მსგავსი პრაქტიკა და გაუქმდა ბათუმის საქალაქო სასამართლოს გადაწყვეტილება. ქუთაისის სააპელაციო სასამართლომ (მხარის არგუმენტის საპასუხოდ) აღნიშნა, რომ ის, რომ ICC-ს საარბიტრაჟო წარმოების წესები საქართველოს კანონისგან განსხვავებულად აწესრიგებდა საკითხებს, არ წარმოადგენდა დათქმის გაბათილების საფუძველს, ვინაიდან ამგვარი განსხვავებული მოწესრიგების საშუალებას თავად კანონი იძლეოდა (მისი უმრავლესი დანაწესი ხომ დისპოზიციურია). სასამართლომ მიიჩნია, რომ მხარეების მიერ საარბიტრაჟო წარმოების წესებზე (ასევე ადგილზე, ენაზე და არბიტრთა რაოდენობაზე) შეთანხმება წარმოადგენდა ნამდვილ საარბიტრაჟო დათქმას და აქედან გამომდინარე გადაამისამართა მხარეები არბიტრაჟში ICC-ს საერთაშორისო საარბიტრაჟო სასამართლოს ადმინისტრირებით.
აღნიშნულ საქმეს კიდევ უფრო საინტერესო მსვლელობა მოჰყვა უზენაეს სასამართლოში, სადაც უკვე არბიტრაჟის მოწინააღმდეგე მხარემ საარბიტრაჟო შეთანხმების გაბათილების მიზნით ახალი არგუმენტი დააყენა. ამჯერად, მხარე აპელირებდა, რომ ვინაიდან სააბიტრაჟო დათქმაში ეწერა, რომ ნებისმიერ მხარეს დავის გადაწყვეტის მიზნით „შეუძლია მიმართოს არბიტრაჟს“, ეს იმპერატიულად არ მიუთითებდა, რომ მხარეები ვალდებული იყვნენ მიემართათ არბიტრაჟისთვის. ამდენად, ცალსახად არ იყო განსაზღვრული არბიტრაჟის წესით დავის გადაწყვეტა და ასეთი დათქმა ვერ გახდება სასამართლოს მხრიდან საქმის განხილვაზე უარის თქმის საფუძველი. უზენაესმა სასამართლომ რამდენიმე მნიშვნელოვანი განმარტება გააკეთა, რაც ვფიქრობ ითხოვს მეტ ყურადღებას, ვინაიდან ამ განმარტებებმა შეიძლება უფრო ფართო ზეგავლენა იქონიოს საარბიტრაჟო დათქმებთან დაკავშირებით არსებული სასამართლო პრაქტიკის შეცვლაზე სამომავლოდ.
კერძოდ, უზენაესი სასამართლოს 2018 წლის 18 იანვრის განჩინებაში,[4] სასამართლომ განმარტა, რომ საარბიტრაჟო შეთანხმება, რომლითაც „ნებისმიერ მხარეს ენიჭება უფლება, დავა განსახილველად გადასცეს არბიტრაჟს, ნიშნავს, რომ ეს საარბიტრაჟო დათქმა წარმოშობს უფლებას, რომელიც ნებას აძლევს ნებისმიერ მხარეს, აღძრას საარბიტრაჟო წარმოება, მაგრამ, თუ რომელიმე მხარე გამოიყენებს ამ უფლებას, მაშინ ორივე მხარე ვალდებულია, მხარი დაუჭიროს დავის გადაცემას და დაემორჩილოს არბიტრაჟის გადაწყვეტილებას.“ სასამართლომ დაადგინა მნიშვნელოვანი განმარტების პრინციპი, რომლითაც „თუ ხელშეკრულების პირობა ერთზე მეტი განმარტების შესაძლებლობას ქმნის, ჩვეულებრივ, მიზანშეწონილია, რომ მიღებული იქნეს ის განმარტება, რომელიც ყველაზე მეტად შეესატყვისება ხელშეკრულების შინაარსს.“ ამ პრინციპზე დაყრდნობით სასამართლომ მიუთითა, რომ „სიტყვა „შეუძლია“ უნდა განიმარტოს ისე, რომ ასეთი არჩევანის შემთხვევაში, მხარეები ვალდებული არიან, მიმართონ არბიტრაჟს საერთაშორისო სავაჭრო პალატის (ICC) წესების შესაბამისად.“
ასეთი განმარტება შესაბამისობაშია მრავალი სხვა ქვეყნის სასამართლოების პრაქტიკასთან. ამასთან, მნიშვნელოვანია დავფიქრდეთ, რას ნიშნავს ისეთი განმარტების გამოყენება, „რომელიც ყველაზე მეტად შეესაბამება ხელშეკრულების შინაარსს?“. ამ შემთხვევაში ხელშეკრულების, ე.ი. საარბიტრაჟო დათქმის (რომელიც კანონის მე-16 მუხლში განმტკიცებული განცალკევებულობის დოქტრინიდან გამომდინარე მიიჩნევა ცალკე შეთანხმებად), შინაარსს და მიზანს წარმოადგენს მხარეებს შორის დავის გადაწყვეტის ფორუმზე შეთანხმება. თუკი დათქმა, რომლითაც მხარის უფლება მიმართოს არბიტრაჟს, განმარტებულ იქნება როგორც არასაკმარისი მეორე მხარის არბიტრაჟით შებოჭვისთვის, მაშინ სხვა რა შინაარსი შეიძლება მას მიეცეს? რა მიზანი შეიძლება ჰქონოდათ მხარეებს ასეთი დათქმის შედგენისას, თუ არა ის, რომ დავები გადაწყვეტილიყო არბიტრაჟის წესით? ლოგიკურად, ეს შინაარსი არ შეიძლება იყოს ის, რომ მხარეებს სჭირდებოდეთ დამატებითი შეთანხმება არბიტრაჟზე, ვინაიდან მხარეებს ამისთვის წინასწარ შეთანხმება (რომ შემდგომ დამატებით არბიტრაჟზე შეთანხმდებიან) არ სჭირდებათ; მხარეებს ხომ ისედაც ნებისმიერ დროს შეუძლიათ შეთანხმდნენ არბიტრაჟზე? მაშასადამე, ერთადერთი დატვირთვა რომელიც ასეთ დათქმას შეიძლება ჰქონდეს, არის ის, რომ მხარეებს სურდათ და გაცნობიერებული ჰქონდათ, რომ დავის წარმოშობის შემთხვევაში, შესაძლოა ერთ-ერთმა მხარემ მოისურვოს მისი არბიტრაჟის წესით გადაწყვეტა და ასეთ შესაძლებლობაზე მათ წინასწარ თანხმობა განაცხადეს. მაშასადამე, ორივე მხარე წინასწარ დასთანხმდა იმ სცენარს, რომ ნებისმიერ მათგანს შეუძლია დავა მიმართოს არბიტრაჟში. ამ ლოგიკის ჭრილში, რით განსხვავდება დათქმა, რომლითაც მხარეები თანხმდებიან დავა განიხილოს „არბიტრაჟმა ან სასამართლომ“, დათქმისგან, რომლითაც მხარეები თანმდებიან, რომ დავა „შეიძლება“ განიხილოს არბიტრაჟმა? ვფიქრობ, არსებითი სხვაობა არ არის, რადგან „შეიძლება“-ს შემთხვევაში მეორე ალტერნატივა, უდავოა, რომ კვლავ სასამართლოა. იგივე ლოგიკით, რაც გამოიყენა უზენაესმა სასამართლომ ზემოაღნიშნულ გადაწყვეტილებაში, შეიძლება ჩავთვალოთ, რომ უნდა განიმარტოს დათქმები, სადაც მხარეები თანმხდებიან რომ დავა შეიძლება განიხილოს არბიტრაჟმა ან სასამართლომ. ხოლო თუ ერთ-ერთი მხარე ამ ორთაგან აირჩევს არბიტრაჟს, მაშინ მეორე მხარე შეიბოჭება ამ არჩევანით და არბიტრაჟი ორივესთვის სავალდებულო გახდება. აქედან გამომდინარე, უზენაესი სასამართლოს აღნიშნული გადაწყვეტილება მყარ საფუძველს იძლევა, რათა შეიცვალოს სასამართლოების მიდგომა ალტერნატიული საარბიტრაჟო დათქმების მიმართაც.
თუმცა,
დავძენ, რომ ზემოაღნიშნული ლოგიკა და განმარტება, ჩემი აზრით, ვალიდურია წმინდა კომერციულ
ურთიერთობებში, ე.ი. როდესაც მხარეებს შორის სავაჭრო ძალაუფლება მეტნაკლებად დაბალანსებულია.
მომხმარებლებთან და სტანდარტულ ხელშეკრულებებში არსებულ საარბიტრაჟო დათქმებთან დაკაშირებით,
ბუნებრივია, ზემოაღნიშნული მიდგომები არ შეიძლება იქნას პირდაპირ გადატანილი. ზოგადად,
სამომხარებლო არბიტრაჟი ცალკე განხილვის საკითხია და ამაზე რომელიმე სამომავლო ბლოგში
გაგიზიარებთ არბიტრთა ასოციაციის მიდგომას.
რომ დავუბრუნდეთ ამ ბლოგის საგანს, ზემოაღნიშნული სასამართლო გადაწყვეტილებები
იძლევიან ხელშესახებ განმარტებებს, რომლებითაც პრაქტიკაში დაინერგა ნიუ იორკის კონვენციისა
და კანონის სულისკვეთება: პრიორიტეტი მიენიჭოს მხარეთა ნების ავტონომიას, განმარტება
მოხდეს ხელშეკრულების მიზნისა და მხარეთა ნების შესაბამისად, და საარბიტრაჟო შეთანხმებები
განიმარტოს მათი ნამდვილობის სასარგებლოდ.
[1] მოხარული ვიქნები თუკი მკითხველი გამიზიარებს სხვა ნიშანდობლივ (პროგრესულ თუ არაპროგრესულ) გადაწყვეტილებებს stkemaladze@newvision.ge .
[2] საქმე N2ბ/4905-16, თავმჯდომარე: დიანა ბერეკაშვილი, მოსამართლეები: ეკატერინე ცისკარიძე, ვანო წილაური.
[3] საქმე #2/ბ-872, თავმჯდომარე: ირმა პერანიძე, მოსამართლეები: დიმიტრი გვრიტიშვილი, სიმონ ჩხაიძე.
[4] საქმე #ას-148-140-2017, თავმჯდომარე: მზია თოდუა, მოსამართლეები: პაატა ქათამაძე, ეკატერინე გასიტაშვილი.