შესავალი

დავის საარბიტრაჟო წესით გადაწყვეტისათვის მხარეთა თანხმობის არსებობა ერთგვარ აქსიომას წარმოადგენს[i], თუმცა მხოლოდ მხარეთა თანხმობა დავას არბიტრაჟუნარიანად ვერ გარდაქმნის. როგორც უცხოური საარბიტრაჟო გადაწყვეტილებების ცნობისა და აღსრულების შესახებ  („ნიუ იორკის კონვენცია“,), ისე UNICTRAL-ის მოდელური კანონი საერთაშორისო კომერციული არბიტრაჟის შესახებ („UNICTRAL-ის მოდელური კანონი“) დავათა არბიტრაჟუნარიანობასთან დაკავშირებით მიუთითებს დავის საგნის ბუნებაზე, კერძოდ, დავის საგანს უნდა გააჩნდეს არბიტრაჟით გადაწყვეტის უნარი[ii], ეს უკანასკნელი კი საკმაოდ ფართო ინტერპრეტაციის საშუალებას იძლევა.

კორპორაციული დავების გარკვეული ტიპების შემთხვევაში მათი არბიტრაჟუნარიანობა სადავოა, რაც ზოგადად დავის საგნის არბიტრაჟუნარიანობის განსაზღვრის პრობლემატიკას ეხმიანება.[iii] მოცემული ბლოგპოსტის ფარგლებში ყურადღება გამახვილებული იქნება კორპორაციული დავის კონკრეტული ტიპის,  პარტნიორთა კრების ოქმის ბათილობასთან დაკავშირებულ დავებზე, რამდენადაც არბიტრაჟში მოქმედ inter pares პრინციპსა (თანასწორუფლებიანობის) და საკორპორაციო სამართალში მოქმედ erga omnes ეფექტს (ყველა, განუსაზღვრელი პირების მიმართ უფლების განხორციელება) შორის წინააღმდეგობა[iv] ხსნებული დავის ტიპის შემთხვევაში ყველაზე ნათლად ვლინდება.

1.    არბიტრაჟუნარიანობის არსი და მისი მიმართება პარტნიორთა კრების ოქმის ბათილობასთან დაკავშირებულ დავებზე

არბიტრაჟუნარიანობა გულისხმობს დავათა საარბიტრაჟო სასამართლოში გადაწყვეტის შესაძლებლობას.[v] მართალია, არბიტრაჟი დავის გადაწყვეტის კერძო საშუალებაა, თუმცა საარბიტრაჟო გადაწყვეტილებათა ცნობა-აღსრულება უმეტესად სახელმწიფოს პრეროგატივას წარმოადგენს. შესაბამისად, უნდა დაკმაყოფილდეს რიგი კრიტერიუმები არბიტრაჟით მიღებული გადაწყვეტილების აღსასრულებლად.

პროფესორი გარი ბორნის თანახმად,[vi] ზოგიერი დავა იმდენად ფართოდ მოიცავს საჯარო-სამართლებრივ უფლებებს ან მესამე მხარის ინტერესებს, რომ ასეთი დავების არბიტრაჟის მეშვეობით გადაწყვეტა არ არის მიზანშეწონილი. მართლაც, მომხმარებელთა უფლებების, შრომითი უფლებების, საოჯახო-სამართლებრივი დავების თუ სხვა მსგავსი ტიპის დავებზე გადაწყვეტილების მიღების უფლებამოსილება, უმეტეს ქვეყნებში, სახელმწიფოს ეკუთვნის,[vii] რამდენადაც ხსენებულ დავებში საჯარო წესრიგისა და მესამე პირთა ინტერესების შელახვის რისკი მაღალია.

„არბიტრაჟის შესახებ“ საქართველოს კანონის 1-ელი მუხლის მე-2 პუნქტის თანახმად, გარდა  „საჯარო და კერძო თანამშრომლობის შესახებ“ საქართველოს კანონით გათვალისწინებული დავის განხილვის უფლებამოსილებისა, არბიტრაჟი ასევე უფლებამოსილია პირთა თანასწორობაზე დამყარებული ისეთი კერძო ხასიათის ქონებრივი დავებიც განიხილოს, რომელთა მოწესრიგებაც მხარეებს შეუძლიათ ერთმანეთს შორის. ზემოხსენებულიდან გამომდინარე, დავა არბიტრაჟუნარიანია, თუკი ის (1) დაფუძნებულია პირთა თანასწორობაზე, (2) მხარეებს შეუძლიათ ერთმანეთს შორის უთანხმოების მოწესრიგება, (3) არის კერძო ხასიათის და (4) მატერიალური ბუნების.

გარდა 1.2.“ა“ პუნქტში ჩამოთვლილი არბიტრაჟუნარიანობის პოზიტიური კრიტერიუმებისა, ნეგატიური პირობები მოცემულია ამავე კანონის 45-ე მუხლში. კერძოდ, 45.1.ბ-ს თანახმად, მხარეს შესაძლოა უარი ეთქვას გადაწყვეტილების ცნობა-აღსრულებაზე, თუ სასამართლო დაადგენს, რომ (ა) საქართველოს კანონმდებლობის თანახმად, დავა არ შეიძლება იყოს საარბიტრაჟო განხილვის საგანი ან/და (ბ) საარბიტრაჟო გადაწყვეტილების ცნობა-აღსრულება ეწინააღმდეგება საჯარო წესრიგს. შესაბამისად, სასამართლო საარბიტრაჟო გადაწყვეტილების ცნობა-აღსრულებისას არ შედის გადაწყვეტილების შინაარსობრივ ნაწილში (révision au fond პრინციპი)[viii] და მხოლოდ ამოწმებს არბიტრაჟის გადაწყვეტილების საქართველოში ცნობის დამაბრკოლებელი გარემოებების არსებობა-არარსებობის საკითხს.[ix]

დავის არბიტრაჟუნარიანობას განსაზღვრავს როგორც სუბიექტური, ისე ობიექტური ფაქტორები.[x] სუბიექტური ფაქტორები (ratione personae) ეხება დავაში მონაწილე მხარეთა უფლებამოსილებას,[xi] ობიექტური ფაქტორები (ratione materiae) კი ყურადღებას ამახვილებს უშუალოდ საარბიტრაჟო სასამართლოს კომპეტენციაზე, კერძოდ, შეუძლია თუ არა ამა თუ იმ ტიპის დავის საგნის განხილვა.[xii] როდესაც ვსაუბრობთ პარტნიორთა კრების ოქმის ბათილობასთან დაკავშირებულ დავებზე, ყურადღება უნდა გავამახვილოთ სწორედ ობიექტურ კრიტერიუმებზე, რამდენადაც პარტნიორთა გადაწყვეტილებამ შესაძლოა გავლენა იქონიოს პირთა ფართო წრეზე (მაგალითად, იმ პარტნიორებზე, რომლებსაც გადაწყვეტილების მიღებაში მონაწილეობა არ მიუღიათ ან/და კრედიტორებზე), ხოლო საარბიტრაჟო გადაწყვეტილებას, inter pares პრინციპიდან გამომდინარე, სავალდებულო ძალა აქვს უშუალოდ დავაში მონაწილე მხარეებზე, აღნიშნულმა შესაძლოა საფრთხე შეუქმნას როგორც მესამე პირთა ინტერესებს, ისე საჯარო წესრიგს და ხელი შეუშალოს დავის სამართლიანად გადაწყვეტას.[xiii]

2.    საერთაშორისო პრაქტიკა

ჯერ კიდევ 1996 წელს, გერმანიის ფედერალურმა უზენაესმა სასამართლომ („BGH”)  გადაწყვიტა საკითხი, რომელიც იმ დროს მწვავე განხილვის საგანი იყო. BGH-მა დაადგინა, რომ შეზღუდული პასუხისმგებლობის საზოგადოებაში პარტნიორთა კრების ოქმის ბათილობის განხილვა ცდება არბიტრაჟის კომპეტენციას (“Arbitrability I”).[xiv] სასამართლოს გადაწყვეტილება ემყარებოდა მსჯელობას, რომ პარტნიორთა გადაწყვეტილებების ბათილობას გავლენა აქვს ყველა პარტნიორზე (erga omnes effect), რაც წინააღმდეგობაში მოდის არბიტრაჟის inter pares პრინციპთან.

მოგვიანებით, გერმანიის ფედერალურმა უმაღლესმა სასამართლომ პრაქტიკა შეცვალა. კერძოდ, „Arbitrability II”-ად[xv] ცნობილ საქმეში, BGH-მა დაადგინა კონკრეტული კრიტერიუმები, რომლითაც უნდა იხელმძღვანელონ სასამართლოებმა დავის არბიტრაჟუნარიანობის შესაფასებლად. კერძოდ:

1. კომპანიის თითოეულ პარტნიორს თანხმობა უნდა ჰქონდეს გაცემული დავის არბიტრაჟისთვის გადაცემაზე. თანხმობა შესაძლოა გულისხმობდეს, როგორც კომპანიის პარტნიორთა შეთანხმებას, ისე კომპანიის წესდებაში შესაბამის მითითებას.
2. კომპანიის თითოეულ პარტნიორს, დირექტორს და სამეთვალყურეო საბჭოს წევრს (არსებობის შემთხვევაში) უნდა ეცნობოს დავის არბიტრაჟში დაწყების შესახებ და უნდა მიეცეს საარბიტრაჟო წარმოებაში მონაწილეობის მიღების სამართლიანი და თანასწორი შესაძლებლობა;
3. კომპანიის თითოეულ წევრს უნდა შეეძლოს არბიტრაჟის ტრიბუნალის შედგენაში მონაწილეობის მიღება;
4. ყველა დავა კონკრეტულ პარტნიორთა გადაწყვეტილებასთან დაკავშირებით ერთ საარბიტრაჟო წარმოებაში უნდა მოექცეს, რათა მხარეებმა ურთიერთსაწინააღმდეგო გადაწყვეტილებები თავიდან აირიდონ.

BGH-ის თანახმად, საარბიტრაჟო შეთანხმება, რომელიც ზემოხსენებულ კრიტერიუმებს არ აკმაყოფილებს, არის ბათილი.

მოგვიანებით, BGH-მა კიდევ ორჯერ იმსჯელა პარტნიორთა გადაწყვეტილების ბათილობასთან დაკავშირებული დავების არბიტრაჟუნარიანობაზე („Arbitrability III”[xvi] და “Arbitrability IV”[xvii]), რომლებითაც კიდევ ერთხელ დაადასტურა „Arbitrability II”-ში ფორმულირებული კრიტერიუმების დაცვის აუცილებლობა.  შესაბამისად, გერმანიის მიდგომა კორპორაციულ დავათა არბიტრაჟუნარიანობასთან დაკავშირებით საკმაოდ განჭვრეტადია და ემყარება ობიექტურ კრიტერიუმებს.

მსგავსად გერმანიისა, ავსტრიის სასამართლო პრაქტიკაც, ფაქტობრივად, იმავე სტანდარტს იზიარებს. კერძოდ, 2024 წლის 3 აპრილს ავსტრიის უზენაესმა სასამართლომ მიიღო მნიშვნელოვანი გადაწყვეტილება,[xviii] რომელმაც დავის საგნის არბიტრაჟუუნარობის საფუძვლით გააუქმა არბიტრაჟის გადაწყვეტილება.

ავსტრიის უზენაესმა სასამართლომ მიიჩნია, რომ კორპორაციული დავის (ამ კონკრეტულ შემთხვევაში განიხილებოდა კომანდიტური საზოგადოების (Kommanditgesellschaft) კრების ოქმის ბათილობის საკითხი) არბიტრაჟუნარიანობისთვის საარბიტრაჟო შეთანხმება უნდა მოიცავდეს თითოეული პარტნიორის თანხმობას და უნდა უზრუნველყოს საარბიტრაჟო პროცესში მათი თანაბარი მონაწილეობა. კერძოდ, (1) საზოგადოების თითოეული წევრი ინფორმირებული უნდა იყოს საარბიტრაჟო წარმოების თაობაზე, (2) მათ აუცილებლად უნდა მიეცეთ ტრიბუნალის წევრების არჩევის შესაძლებლობა და (3) უნდა შეეძლოთ მათი პოზიციების წარდგენა. ავსტრიის უზენაესმა სასამართლომ ხაზგასმით აღნიშნა, რომ იმ შემთხვევაში, თუკი საზოგადოების თითოეულ წევრს არ მიეცემა დავაში მონაწილეობის თანაბარი შესაძლებლობები, სახეზე იქნება ადამიანის უფლებათა და ძირითად თავისუფლებათა დაცვის კომისიის 1950 წლის 4 ნოემბრის კონვენციის მე-6 მუხლის, კერძოდ, საქმის სამართლიანი განხილვის უფლების დარღვევა. 

გამომდინარე იქედან, რომ სადავო საარბიტრაჟო წარმოებაში მონაწილეობა მიიღო საზოგადოების პარტნიორთა არასრულმა შემადგენლობამ, ავსტრიის უზენაესმა სასამართლომ საარბიტრაჟო გადაწყვეტილება გააუქმა.

გარდა სასამართლო პრეცედენტებისა, ზოგიერთ ქვეყანაში განხილული დავის ტიპის არბიტრაჟუნარიანობის საკითხი რეგულირდება საკანონმდებლო დონეზეც. მაგალითად, შვეიცარიის სამოქალაქო კოდექსში 2023 წლის 1 იანვრიდან ძალაში შევიდა 679n მუხლი, რომელში ჩამოყალიბებული კრიტერიუმების დაკმაყოფილების შემთხვევაში კორპორაციულ დავათა (მათ შორის, პარტნიორთა კრების ოქმის ბათილობასთან დაკავშირებული დავების) არბიტრაჟში გადაწყვეტა და შემდგომ მათი ცნობა-აღსრულება შესაძლებელი იქნება, კერძოდ 679n მუხლის თანახმად:[xix]

• კომპანიის წესდება უნდა შეიცავდეს ჩანაწერს კორპორაციულ დავათა არბიტრაჟში გადაწყვეტის შესაძლებლობის შესახებ. აღნიშნული უზრუნველყოფს კომპანიის თითოეული პარტნიორის თანხმობას;
• არბიტრაჟის ადგილად უნდა განისაზღვროს შვეიცარია;
• პირები, რომელთა ინტერესებსაც შესაძლოა პირდაპირ შეეხოთ არბიტრაჟის გადაწყვეტილება, აუცილებლად უნდა იყვნენ ინფორმირებული არბიტრაჟში დავის ინიცირების შესახებ. დამატებით, ნებისმიერ მესამე პირს უნდა შეეძლოს დავაში ჩართვა და მონაწილეობა მიიღოს ტრიბუნალის არჩევაში.

გერმანიის და ავსტრიის სასამართლო პრაქტიკის მსგავსად, შვეიცარიაში მოქმედი საკანონმდებლო ჩანაწერის მიზანია დავის თითოეული დაინტერესებული პირისთვის საქმის სამართლიანი განხილვის უფლების უზრუნველყოფა[xx] და, ამგვარად, არბიტრაჟის inter pares პრინციპსა და საკორპორაციო სამართლის erga omnes ეფექტს შორის წინააღმდეგობის აღმოფხვრა. 

3.    შეჯამება

საერთაშორისო სასამართლო პრაქტიკის ანალიზი ადასტურებს, რომ კორპორაციულ დავათა არბიტრაჟუნარიანობა დამოკიდებულია დავის ფაქტობრივ გარემოებებზე და ობიექტურ კრიტერიუმებზე. კომპანიის თითოეული პარტნიორის თანხმობა დავის არბიტრაჟში გადაწყვეტის შესახებ, პარტნიორებისა, თუ სხვა იმ პირების დავაში ჩართვის უზრუნველყოფა, რომელთა ინტერესებზე შესაძლოა გავლენა იქონიოს არბიტრაჟის გადაწყვეტილებამ და ტრიბუნალის არჩევაში დაინტერესებულ პირთა ჩართვა ის საერთო კრიტერიუმებია, რომლებსაც თითოეულ გადაწყვეტილებაში ვაწყდებით და რომელთა კუმულაციური არსებობა უზრუნველყოფს განხილული დავის ტიპის არბიტრაჟუნარიანობას. 

მარიამ კვანტალიანი

---

[i] Geimer, Reinhold; Greger, Reinhard; Zöller, Richard, Zivilprozessordnung (ZPO),25^th edition, Schmidt (Otto), Köln, 2006, § 1025. ასევე, იხ. US Court of Appeals for the 3rd Circuit, E.I. DuPont de Nemours and Co. v. Rhodia Fiber and Resin Intermediates, S.A.S., 197 F.R.D. 112 (D. Del. 2000), p. 13, para. 15.

[ii]  ნიუ იორკის კონვენციის III (1) და  V(2)(a) მუხლები და UNCITRAL მოდელური კანონის 34(2)(b)(i) და 36(b)(1) მუხლები.

[iii] Rafał Kos, The Challenges and Future of Commercial And Investment Arbitration, Lewiatan Court of Arbitration, 2015, p. 76.

[iv] Erga omnes ეფექტის შემთხვევაში გადაწყვეტილება ვრცელდება ნებისმიერ პირზე, ხოლო inter pares ფარგლებში გადაწყვეტილებას ეფექტი აქვს უშუალოდ მონაწილე მხარეებზე. იხ. Tilmann Hertel, Alessandro Covi, Arbitrability of Shareholder Disputes in Germany, Kluwer Arbitration Blog, 2018. დამატებით იხ. Brian McGarry, The Law & Practice of International Courts and Tribunals Vol. 22 Issue 2, Obligations Ega Omnes (Partes) and the Participation of Third States in Inter-State Litigation, BRILL, 2024, para. 273. 

[v] Eleni Bakalarou, Andrew Willcocks, Arbitrability, Jus Mundi, 7 October 2024, para.1.

[vi] Gary Born, International Commercial Arbitration, Kluwer Law International, I Volume, 2009, p. 768.

[vii]  არსებობს გამონალისებიც, კერძოდ, გერმანიაში განქორწინინებასთან დაკავშირებული ქონებრივი დავა არბიტრაჟუნარია, რაც შეეხება დიდ ბრიტანეთს, საოჯახო ტიპის თითქმის ყველა დავა არბიტრაჟუნარიანია: იხ. Saskia Lau, Family law arbitration – A comparative analysis of German and English law and practice, Bucerius Law School, 2017. მეორე მხრივ, სისხლისსამართლებრივ დავებს, მომხარებელთა უფლებების შესახებ დავებს თუ გადახდისუუნარობასთან დაკავშირებული დავებს, როგორც წესი, არბიტრაჟი ვერ განიხილავს. იხ. Gary Born, International Commercial Arbitration, Kluwer Law International, II Volume, 2014, para. 6.02.

[viii] Ozge Tosun, Révision au fond in Turkish Arbitration Practice, 33 ASA bulletin, 2015, p. 58: “The prohibition of révision au fond is a general principle in international arbitration which precludes courts from reviewing the substance of the award rendered by an arbitral tribunal”. ანგლო-საქსური სამართლის ქვეყნებში კი იმავე მნიშვნელობას ატარებს novo review პრინციპი. იხ. Alan Redfern, Martin Hunter, Law and Practice of International Commercial Arbitration from Sweet and Maxwell, 2004, section 9-42, p. 2.

[ix]  სუსგ Nა-5063-შ-152-2023, 29.03.2024წ; სუსგ №ა-2761-შ-69-2016, 07.07.2017წ.

[x] María Pilar Perales Viscasillas, Arbitrability: International and Comparative Perspectives, Chapter 14 – Arbitrability of (Intra-) Corporate Disputes’, Kluwer Law International, 2009, p. 273, para. 14-1.

[xi] Klaus Peter Berger, Re-Examining the Arbitration Agreement, Applicable Law Consensus or Confusion?, ICCA Congress series No.13, 2006, p. 329.

[xii] Eleni Bakalarou, Andrew Willcocks, Arbitrability, Jus Mundi, 7 October 2024, para.2.

[xiii] María Pilar Perales Viscasillas, Arbitrability: International and Comparative Perspectives, Chapter 14 – Arbitrability of (Intra-) Corporate Disputes’, Kluwer Law International, 2009, გვ. 285-291.

[xiv] German Federal Supreme Court (Bundesgerichtshof), decision, case no. II ZR 124/95 dated 29 March 1996.

[xv] German Federal Supreme Court (Bundesgerichtshof), decision, case no II ZR 255/08 dated 6 April 2009.

[xvi] German Federal Supreme Court (Bundesgerichtshof), decision, case no I ZB 23/16 dated 6 April 2017.

[xvii] German Federal Supreme Court (Bundesgerichtshof), decision, case no I ZB 13/21 dated 23 September 2023.

[xviii] Supreme Court of Austria (Oberster Gerichtshof), decision, case no 18OCg3/22y dated 3 April 2024.

[xix] Alec Ray, Fabienne Bretscher, Nhu-Hoang Tran Thang, Yasmine Fulena, The Future of Swiss Arbitration, 3.1 The mandatory requirements for statutory arbitration clauses, Jus Mundi, 2023.

[xx]  იქვე, პარაგრაფი 20.