შესავალი
2023 წლის ივნისში გამოვაქვეყნე ბლოგპოსტი, რომელიც მიმოიხილავს ჩრდილოეთ ირლანდიისა და დიდი ბრიტანეთის გაერთიანებულ სამეფოში (შემდგომში „UK”) 1996 წლის არბიტრაჟის აქტის (შემდგომში „არბიტრაჟის აქტი“) რეფორმას; კერძოდ, საკანონმდებლო კომისიის (შემდგომში „კომისია“) გამოქვეყნებულ ორ შუალედურ ანგარიშს. ორივე მათგანი შეიცავდა რეკომენდაციებს არბიტრაჟის აქტში ცვლილებების შეტანის სასარგებლოდ. თუმცა, კომისიამ საბოლოო ცვლილებების პროექტის მომზადებამდე, მაინც აიღო ვადა ღია საკითხებზე პოზიციის შესაჯერებლად.
2023 წლის სექტემბერში, კომისიამ უკვე ფინალური ანგარიში გამოაქვეყნა, რომელშიდაც დააზუსტა წინა ორ ანგარიშში მოცემული საკითხები და წარმოადგინა მისი საბოლოო კანონპროექტი და რეკომენდაციები.[i]
ვარაუდობენ, რომ კომისიის რეკომენდაციების საფუძველზე, არბიტრაჟის აქტში ცვლილებები 2024 წლისთვის უნდა შევიდეს.
ამ მეორე ბლოგ-პოსტში, ბლოგის შეზღუდული ფორმატიდან გამომდინარე, მოკლედ მიმოხილულ იქნება კომისიის საბოლოო ანგარიშში შეჯამებული გარკვეული საკითხები.
- საარბიტრაჟო შეთანხმების მიმართ გამოსაყენებელი სამართალი
კომისიის მიერ ერთ-ერთი მთავარი გადასაწყვეტი საკითხი იყო ის, თუ რამდენად უნდა კოდიფიცირებულიყო არბიტრაჟის აქტით, საარბიტრაჟო შეთანხმების მიმართ გამოსაყენებელი სამართლის დადგენისადმი კრიტერიუმები. UK-ში ამ საკითხზე არსებობს სასამართლო პრაქტიკა, რაც ასახულია უზენაესი სასამართლოს 2020 წლის 9 ოქტომბრის გადაწყვეტილებაში, საქმეზე Enka Insaat Ve Sanayi AS v OOO “Insurance Company Chubb” & Ors [2020] UKSC 38.[ii] კერძოდ, გადაწყვეტილებით დადგენილია ტესტი, რომლის მიხედვითაც უნდა შეფასდეს, თუ რომელი სამართალი გამოიყენება საარბიტრაჟო შეთანხმების მიმართ (მათ შორის მაშინ, როდესაც მხარეებს არც პირდაპირ და არც ირიბად, არ აქვთ შეთანხმებული საარბიტრაჟო შეთანხმების მიმართ გამოსაყენებელი სამართალი).
კომისიის რესპოდენტთა აზრით, დადგენილი რამდენიმე საფეხურიანი ტესტი კომპლექსურია, და მისი გამოყენებისას, შეიძლება ადგილი რჩებოდეს გასნხვავებული ინტერპრეტაციისათვის. ამიტომ, რესპოდენტების მოსაზრებით, არბიტრაჟის აქტმა პირდაპირ უნდა მიუთითოს, რომ თუ მხარეები სხვა რამეს არ შეათანხმებენ, საარბიტრაჟო შეთანხმების მიმართ გამოყენებულ იქნება საარბიტრაჟო განხილვის ადგილის სამართალი. შესაბამისად, ეს იქნება ე.წ. default (გამოყენებადი ზოგადი წესი), და მხარეებს მის შესაცვლელად პირდაპირი (express) შეთანხმება დასჭირდებათ; ე.ი საარბიტრაჟო შეთანხმების მიმართ გამოსაყენებელი სამართალზე შეთანხმება, მხარეებს ირიბად (implied) ვერ შეთანხმდება. ამის შედეგად, მაგალითად, ლონდონის საარბიტრაჟო განხილვის ადგილად არჩევისას, თუ მხარეები სხვა რამეზე პირდაპირ არ შეთანხმდნენ, საარბიტრაჟო შეთანხმება UK-ს სამართლით შეფასდება.
კომისიამ, თავის საბოლოო ანგარიშში ეს პოზიცია გაიზიარა და რეკომენდაცია გაუწია არბიტრაჟის აქტში შემდეგი 6ა სექციის დამატებას:
“6A Law applicable to arbitration agreement
(1)The law applicable to an arbitration agreement is—
(a) the law that the parties expressly agree applies to the arbitration agreement, or
(b) where no such agreement is made, the law of the seat of the arbitration in question.
(2) For the purposes of subsection (1), agreement between the parties that a particular law applies to an agreement of which the arbitration agreement forms a part does not, of itself, constitute express agreement that that law also applies to the arbitration agreement.
(3) This section does not apply in relation to an arbitration agreement that was entered into before the day on which section 1 of the Arbitration Act 2023 comes into force.”
ამასთან, საყურადღებოა 6.ა სექციის მეორე პუნქტი, რომელშიდაც პირდაპირ აღნიშნულია, რომ იმ შემთხვევაში, თუ საარბიტრაჟო დათქმა ძირითად ხელშეკრულებაშია მოცული (მაგალითად, რომელიმე მუხლად) და ეს ძირითადი ხელშეკრულება ითვალისწინებს მის მიმართ გამოსაყენებელ სამართალს, მაშინ მსგავსი მუხლი, ცალკე აღებული, ვერ იქნება განმარტებული, როგორც მხარის პირდაპირი არჩევანი საარბიტრაჟო შეთანხმების მიმართ გამოსაყენებელი სამართლისადმი; შესაბამისად, ასეთ შემთხვევაშიც, თუ სხვა რაიმე გარემოება არ არსებობს, საარბიტრაჟო შეთანხმება შეფასდება საარბიტრაჟო განხილვის ადგილის სამართლით. თუმცა, ამასთანავე, კომისიამ აღნიშნა[iii], რომ ზოგჯერ, საარბიტრაჟო ინსტიტუტთა წესებიც ითვალისწინებს საარბიტრაჟო შთანხმების მიმართ გამოსაყენებელ სამართალზე მითითებას და ასეთ შემთხვევაში, როდესაც მხარეები შეთანხმებული არიან საარბიტრაჟო შეთანხმების წესებზე, ეს შესაძლებელია ჩაითვალოს მხარეთა პირდაპირ არჩევანად.
- დისკრიმინაცია არბიტრაჟის კონტექსტში
კომისიამ წინა ანგარიშებში მხარი დაუჭირა არბიტრაჟის აქტში საკანონმდებლო ჩარევას არბიტრაჟში დისკრიმინაციის დასარეგულირებლად. კერძოდ, კომისია თავდაპირველად მხარს უჭერდა იმას, რომ მათ შორის, არბიტრის დანიშვნისას, მხარეთა მიერ შეთანხმებული ისეთი პირობა, რომელიც ითხოვს არბიტრის გარკვეული დაცული ნიშნის შესაბამისად დანიშვნას (მაგ. რასის, სქესის ა.შ.), არბიტრაჟის აქტითვე მიჩნეულიყო აღუსრულებლად (გარდა იმ შემთხვევისა, როდესაც დადასტურებული იქნება, რომ ამ ნიშნის განსაზვრა პროპორციულია დასახული მიზნის მისაღწევად).
მიუხედვად ამისა, საბოლოო ანგარიშში, კომისიამ რესპოდენტთა უმრავლესობის მოსაზრებების მოსმენის შემდგომ გადაწყვიტა, რომ საკანონმდებლო დონეზე ჩარევის საფუძველი არ არსებობდა. კერძოდ, კომისიამ მიმოიხილა რესპოდენტთა მიერ წარმოდგენილი არგუმენტები საკანონმდებლო ჩარევის წინააღმდეგ, მათ შორის ის, რომ გარკვეულწილად, და სხვადასხვა ფარგლებით, როგორც არბიტრების, წარმომადგენლების, საარბიტრაჟო ინსტიტუტების მიმართ, უკვე არსებობს როგორც საკანონმდებლო, ისე წესებისა და ეთიკის რეგულირება. ამასთანავე, კომისიამ თავისი არგუმენტები პრაქტიკული შემთხვევების ნაკლებობით და იმითაც ახსნა, რომ მსგავსი საკანონმდებლო ჩარევა გამოიწვევდა გაუმართლებელ სატელიტურ სასამართლო დავებს, რაც საფრთხეს შეუქმნიდა საარბიტრაჟო გადაწყვეტილებას.[iv]
- არბიტრთა იმუნიტეტი
UK-ში, არბიტრაჟის აქტის 29-ე სექცია ითვალისწინებს, რომ არბიტრი არ არის პასუხისმგებელი მისი ქმედებებისა და უმოქმედობისთვის არბიტრის ფუნქციის განხორციელებისას, გარდა იმ შემთხვევისა თუკი ნათელია, რომ მისი ქმედება ან უმოქმედობა არაკეთილსინდისიერია.
თუმცა, როგორც კომისია აღნიშნავს, სასამართლო პრაქტიკის მიხედვით ამ მუხლს აქვს ორი გამონაკლისი: 1) პირველი, როდესაც არბიტრი გადადგება თავისი გადაწყვეტილებით; 2) მეორე, როდესაც არბიტრს უწყდება უფლებამოსილება სასამართლოს მიერ, მხარის განცხადების საფუძველზე.
კომისიის მითითებით, ყოფილა შემთხვევები, როდესაც ასეთ დროს, მხარის განცხადების საფუძველზე, ხარჯები ( რაც შეიძლება საკმაოდ დიდი იყოს), დაეკისრა არბიტრს, ხოლო ასეთი ხარჯები არ იქნა ანაზღაურებული პროფესიული დაზღვევით.
კომისიის აზრით, არბიტრთა იმუნიტეტი კიდევ უფრო უნდა გაიზარდოს და პრაქტიკით დადგენილი შემთხვევების თავიდან ასაცილებლად, გამონაკლისები გამკაცრდეს. კომისიამ, საბოლოო ანგარიშით დაუჭირა მხარი საკანონმდებლო ჩარევას, და რეკომენდაცია გააუკეთა არბიტრაჟის აქტში, მათ შორის 24-ე სექციას (“Power of court to remove arbitrator”, რომელიც ითვალისწინებს მხარის განცხადების საფუძველზე არბიტრის უფლებამოსილების შეწყვეტის საფუძვლებსა და პროცედურას) დამატებულიყო 5ა სექცია, რომელიც გაითვალისწინებს შემდეგს:
„(5A) The court may not order the arbitrator to pay costs in proceedings under this section unless any act or omission of the arbitrator in connection with the proceedings is shown to have been in bad faith.”
აქ ყურადსაღებია ის, რომ 5.ა სექცია, წინაპირობად ითვალისწინებს არაკეთილსინდისიერ ქმედებას არბიტრის მხრიდან, რაც როგორც წესი საკმაოდ იშვიათია და წარმაოდგენს მტკიცების მაღალ სტანდარტს.
- არბიტრთა დამოუკიდებლობა და გამჟღავნების ვალდებულება
კომისიამ წინა შუალედურ ანგარიშში აღნიშნა, რომ არბიტრაჟის აქტი უთითებს არბიტრთა ვალდებულებაზე, იყოს „მიუკერძოებელი“, თუმცა, აქტში არ არის მითითება „დამოუკიდებლობაზე“, ისე, როგორც მითითებულია სხვადასხვა ქვეყნის კანონმდებლობაში (მათ შორის, მსგავს მოთხოვნას ითვალისწინებს არბიტრაჟის შესახებ საქართველოს კანონის 12.1 მუხლი). ასევე, არბიტრაჟის აქტში პირდაპირ არ არის მითითება არბიტრთა განგრძობად ვალდებულებაზე, გაამჟღავნოს ის გარემოებები, რამაც შეიძლება მხარეებს დასაბუთებული ეჭვი შეუქმნან არბიტრის დამოუკიდებლობაში ან მიუკერძოებლობაში.
კომისიამ რესპოდენტებს ჰკითხა, თუ რამდენად არსებობდა ამ ვალდებულებების კოდიფიკაციის აუცილებლობა; ე.ი. არბიტრაჟის აქტში პირდაპირ მიეთითოს ასეთი ვალდებულებების არსებობის თაობაზე.
კომისიამ, რესპოდენტთა მოსაზრებების მოსმენის შემდგომ, საბოლოო ანგარიშში „დამოუკიდებლობის“ ვალდებულების კოდიფიკაციას მხარი არ დაუჭირა. კერძოდ, კომისიამ აღნიშნა, რომ მთავარი, პრინციპი მაინც „მიუკერძოებლობა“ და არბიტრის მიერ შესაბამისი გარემოებების, მათ შორის მნიშვნელოვან კავშირების გამჟღავნებაა.[v] ამასთანავე, კომისიამ აღნიშნა, რომ „დამოუკიდებლობის“ ვალდებულების კოდიფიკაცია, მოითხოვდა მისი ფარგლების, სტანდარტის კოდიფიკაციასაც, რაც კომისიის აზრით, შესაძლოა შეუძლებელიც ყოფილიყო.
რაც შეეხება გამჟღავნების განგრძობად ვალდებულებას, კომისიამ აღნიშნა, რომ დადგენილი სასამართლო პრაქტიკით (რაც ასახულია დაქმეზე Halliburton v Chubb) მართალია არსებობდა მსგავსი ვალდებულება, თუმცა, მნიშვნელოვანი იყო მისი კოდიფიკაცია, რადგან, კომისიის სიტყვებით „A concise statutory rule is also more accessible than the current case law“.
შესაბამისად, კომისიამ შეიმუშავა ცვლილების პროექტი არბიტრაჟის აქტის 23-ე სექციაში:
“23A Impartiality: duty of disclosure
(1) An individual who has been approached in connection with their possible appointment as an arbitrator must, as soon as reasonably practical, disclose to the person exercising the power of appointment any relevant circumstances of which the individual is, or becomes, aware.
(2) An arbitrator must, as soon as reasonably practical, disclose to the parties to the arbitral proceedings any relevant circumstances of which the arbitrator is, or becomes, aware.
(3) For the purposes of this section— (a) “relevant circumstances”, in relation to an individual, are circumstances that might reasonably give rise to justifiable doubts as to the individual’s impartiality in relation to the proceedings, or potential proceedings, concerned, and (b) an individual is to be treated as being aware of circumstances of which the individual ought reasonably to be aware.”
დასკვნა
UK-ის, ისევე როგორც გერმანიის, შვეიცარიის (იხ. ბლოგის სხვა ბლოგპოსტები, რომელიც ამ ქვეყანათა ინიციატივებს მიმოიხილავს), სინგაპურის, და სხვა ქვეყნების მაგალითი აჩვენებს, რაც არ უნდა განვითარებული იყოს ქვეყნის სააარბიტრაჟო საკანონმდებლო ბაზა, მისი პრაქტიკულობის, მიმზიდველობისა და ეფექტიანობისათვის, მნიშვნელოვანია რომ პერიოდულად შესწავლილ იქნეს ცვლილებების აუცილებლობა, და ასეთად მიჩნევისას, შეიცვალოს კანონებიც.
UK-ის კომისიამ
სწორედ ეს გააკეთა. კომისიამ მუშაობა 2 წელზე მეტი ხნის წინ (2022 წლის იანვარში) დაიწყო
და მრავალი კონსულტაცია ჩაატარა ყველა რელევანტურ მხარესთან და წარმომადგენელთან. ამასთანავე,
როგორც ანგლო-ამერიკულ ქვეყნებს ჩვევია, კომისიის
ერთ-ერთი მთავარი თავსატეხი ის იყო, საკანონმდებლო ჩარევა (შესაბამისი სასამართლო პრაქტიკის
არსებობისას) იყო, თუ არა აბსოლუტურად აუცილებელი და ამისათვის, კომისია (როგორც ბლოგ-პოსტიდანაც
ჩანს) ბევრ გარემოებას ითვალისწინებდა (როგორც პრაქტიკულ ეფექტს, ისე ფინასურსა და სამართლებრივს)
რამაც, იქონია კიდეც გავლენა მის საბოლოო გადაწყვეტილებებზე.
აღსანიშნავია, რომ საქართველოშიდაც, საქართველოს არბიტრთა ასოციაციას, სექტორის მრავალ წარმომადგენელთან კონსულტაციით, შემუშავებულ აქვს ცვლილებების პროექტი არბიტრაჟის შესახებ საქართველოს კანონში, რომელიც ბევრ მნიშვნელოვან ცვლილებას ითვალისწინებს.
[i] იხ. კომისიის ანგარიშები შემდეგ ვებ-საიტზე: https://lawcom.gov.uk/project/review-of-the-arbitration-act-1996/
[ii] იხ. ამ გადაწყვეტილების შეჯამება შემდეგ ბლოგ-პოსტზე: https://shorturl.at/cosG2.
[iii] იხ. UK-ის საკანონმდებლო კომისიის საბოლოო დასკვნა, https://shorturl.at/mBX17 , გვ. 147, პარაგრაფები 12.73.
[iv] იხ. UK-ის საკანონმდებლო კომისიის საბოლოო დასკვნა, https://shorturl.at/mBX17 , გვ. 42, პარაგრაფები 4.6.
[v] იხ. UK-ის საკანონმდებლო კომისიის საბოლოო დასკვნა, https://shorturl.at/mBX17 , გვ. 15, პარაგრაფები 3.18-3.20.