შესავალი
საქართველოში საერთაშორისო არბიტრაჟისა და მისი გამოწვევების განხილვისას, სამწუხაროდ, ნაკლები ყურადღება ექცევა საერთაშორისო საზღვაო სამართლის ტრიბუნალს (შემდგომში – “ITLOS”), რომლის იურისდიქციაც საზღვაო სამართლის შესახებ გაერთიანებული ერების ორგანიზაციის კონვენციას (შემდგომში – “UNCLOS” ან „კონვენცია“) ეყრდნობა.[i]
ITLOS ბოლოდროინდელი მოვლენებიდან გამომდინარე, სულ უფრო მნიშვნელოვანი ხდება საერთაშორისო ასპარეზზე. კერძოდ, საყურადღებოა, მის მიერ მიღებული დროებითი ზომები სამი უკრაინული საზღვაო ხომალდის დაკავებასთან დაკავშირებით (უკრაინა რუსეთის ფედერაციის წინააღმდეგ) (ე.წ. „ქერჩის სრუტის ინციდენტი“)[ii], საკონსულტაციო დასკვნა კლიმატის ცვლილებისა და საერთაშორისო სამართლის შესახებ[iii] და სხვა.
მიუხედავად იმისა, რომ საქართველო ITLOS-ს ფაქტობრივად მისი ამოქმედების მომენტიდან შეუერთდა[iv], 1996 წლიდან – დღემდე, საქართველოს ერთხელაც არ წარუდგენია საკუთარი კანდიდატი ITLOS-ის წევრის პოზიციაზე. მოცემული ყურადსაღებია იმდენად, რამდენადაც, პარაგვაისაც კი, რომელსაც ზღვაზე გასასვლელი არ გააჩნია, ჰყავს მოქმედი წარმომადგენელი ITLOS-ის 21 წევრის ამჟამინდელ შემადგენლობაში.[v] მოცემულიდან გამომდინარე, საქართველოს უფრო მეტი ინტერესი უნდა გააჩნდეს, როგორც სანაპირო სახელმწიფოს, საკუთარი კანდიდატის მხარდაჭერისათვის.
ITLOS-ის ავტორიტეტულობასა და აქტუალობასთან ერთად, აღსანიშნავია, რომ ტრიბუნალის საქმიანობის კონკრეტული ასპექტები არასათანადოდაა დარეგულირებული, რაც კითხვის ნიშნებს აჩენს ტრიბუნალის ყოველდღიურ საქმიანობაში. კერძოდ, ITLOS-ის არბიტრების დამნიშვნელი ორგანოს მიერ, რომელიც ხშირ შემთხვევაში პრეზიდენტი ან ვიცე-პრეზიდენტია, თვითდანიშვნა სახელმწიფოთა შორის წარმოებულ საერთაშორისო არბიტრაჟებში, რამაც შეიძლება ინტერესთა კონფლიქტი გამოიწვიოს.[vi] მოცემულის თვალსაჩინო მაგალითები, რომლებიც წინამდებარე ნაშრომის მიზნებისთვის იქნება განხილული, არის ITLOS-ის პრეზიდენტის ვლადიმირ გოლიცინისა (რუსეთის ფედერაცია) და ვიცე-პრეზიდენტის ბუალემ ბუგეტაიას (ალჟირი) მიერ განხორციელებული თვითდანიშვნები.
ბლოგპოსტისმიზანია საერთაშორისო არბიტრაჟის ქართველ მკვლევართა დღის წესრიგში წინა პლანზე წამოწიოს UNCLOS-სა და ITLOS-თან დაკავშირებული საკითხები. ბლოგპოსტის პირველი ნაწილი დაეთმობა ITLOS-ში დაფიქსირებული თვითდანიშვნისა და შესაძლო ინტერესთა კონფლიქტის შემთხვევების განხილვას, ხოლო მეორე ნაწილი მიემართება საერთაშორისო პრაქტიკას ITLOS-ში წევრების დანიშვნასთან დაკავშირებით და წარმოაჩენს საქართველოს შესაძლებლობებს. საბოლოოდ გაკეთდება დასკვნა და გაიცემა რეკომენდაციები.
- მხარეების შეუთანხმებლობა არბიტრების დანიშვნაზე და ინტერესთა კონფლიქტი
საერთაშორისო არბიტრაჟში ხშირად დავას განიხილავს სამი ადამიანისგან შემდგარი ტრიბუნალი, საიდანაც თითო არბიტრს თვით მხარეები ნიშნავენ, ხოლო ტრიბუნალის თავმჯდომარის დანიშვნის პროცედურები მხარეების შეთანხმებითვე განისაზღვრება. მოცემული შეთანხმება შეიძლება იყოს პირდაპირი ან რეფერირება ხდებოდეს დამნიშნავ ინსტიტუზე ან/და ინსტიტუციურ წესებზე.[vii] სწორედ ასეთ ინსტიტუციურ წესებთან გვაქვს საქმე იმ დავებთან მიმართებით, რომლებიც UNCLOS-ის მიხედვით განიხილება ITLOS-ში თუ UNCLOS-ით გათვალისწინებული სხვა ტრიბუნალის მიერ.
- UNCLOS-ის წესები ტრიბუნალის წევრების დანიშვნასთან დაკავშირებით
UNCLOS-ის 287-ე მუხლით დაშვებულია კონვენციის ინტერპრეტაციასა და მის გამოყენებასთან დაკავშირებული დავების გადაწყვეტის რამდენიმე გზა, წინამდებარე ბლოგპოსტის მიზნებისათვის, საინტერესოა, […] (გ) მე-7 დანართის შესაბამისად შემდგარი საარბიტრაჟო ტრიბუნალი („მე-7 დანართის პროცედურები“).[viii] ამავე მუხლის მე-3 პუნქტის შესაბამისად, კონვენციასთან შეერთებით, სახელმწიფოები ipso facto „გ“ ქვეპუნქტზე აკეთებენ არჩევანს.[ix] შესაბამისად, ხშირად სახელმწიფოთა შორის დავა სწორედ მე-7 დანართის პროცედურებით წარიმართება.
ზემოხსენებული პროცედურები, ზოგადი საარბიტრაჟო პროცედურებისგან განსხვავებით, ადგენს ხუთწევრიან საარბიტრაჟო ტრიბუნალს, რომელთაგან თითო წევრს ნიშნავენ მხარეები, ხოლო დანარჩენი სამი (მათ შორის ტრიბუნალის პრეზიდენტი) აირჩევა მხარეთა შეთანხმებით, რაც უმეტესწილად შეუძლებელია. ასეთ შემთხვევებში, ტრიბუნალის წევრები ITLOS-ის პრეზიდენტის, ხოლო იმ შემთხვევაში, თუ ITLOS-ის პრეზიდენტს არ შეუძლია დანიშნოს ან არის დავის ერთ-ერთი მხარის მოქალაქე, მაშინ ITLOS-ის შემდეგი უფროსი წევრის მიერ ინიშნება.[x] ITLOS-ის პრეზიდენტი წარმოადგენს დამნიშვნელ ორგანოს და ნიშნავს არა მხოლოდ ერთ, არამედ სამ ტრიბუნალის წევრს, მათ შორის საარბიტრაჟო ტრიბუნალის პრეზიდენტსაც. სწორედ ამ მომენტში ჩნდება კითხვები დამნიშვნელი ორგანოს მიერ მიღებულ გადაწყვეტილებებთან დაკავშირებით.
- თვითდანიშვნის შემთხვევები მე-7 დანართის პროცედურების გამოყენების დროს
უკვე დაფიქსირდა ორი ფაქტი, როცა, ერთ შემთხვევაში, ITLOS-ის პრეზიდენტმა ვლადიმირ გოლიცინმა საკუთარი თავი დანიშნა ტრიბუნალის პრეზიდენტად საქმეზე ენრიკა ლექსის ინციდენტი (იტალია ინდოეთის წინააღმდეგ)[xi], ხოლო, მეორე შემთხვევაში, ITLOS-ის ვიცე-პრეზიდენტმა ბუალემ ბუგეტაიამ დანიშნა საკუთარი თავი ტრიბუნალის წევრად საქმეზე სანაპირო სახელმწიფოების უფლებები შავ ზღვაში, აზოვის ზღვასა და ქერჩის სრუტეში (უკრაინა რუსეთის ფედერაციის წინააღმდეგ) (შემდგომში – „სანაპირო სახელმწიფოების უფლებების საქმე“), თუმცა თავისი კოლეგა, პრეზიდენტ გოლიცინისაგან განსხვავებით, ტრიბუნალის პრეზიდენტობა სხვა პირს ჩააბარა, რაც ვიცე-პრეზიდენტ ბუგეტაიას მიერ მიუკერძოებლობისა და დამოუკიდებლობის შენარჩუნების მცდელობად შეიძლება შეფასდეს, თუმცა მოცემული არ პასუხობს ყველა კითხვას.
კერძოდ, სანაპირო სახელმწიფოების უფლებების საქმეში ტრიბუნალის სამი წევრის დანიშვნა მოუწია ვიცე-პრეზიდენტ ბუგეტაიას იმდენად, რამდენადაც პრეზიდენტი გოლიცინი საქმის მხარის (რუსეთის ფედერაცია) მოქალაქე იყო და, ამასთანავე, ის უკვე დასახელებული ჰყავდა რუსეთს ერთ-ერთ ტრიბუნალის წევრად.[xii] საბოლოოდ, შეიქმნა რეალობა, რომელშიც ხუთწევრიან ტრიბუნალში ერთი, დავის მხარის, რუსეთის მოქალაქეა, რომელიც, დავის დაწყების მომენტში იყო ITLOS-ის პრეზიდენტი, ხოლო პირმა, რომელიც ამ უკანასკნელთან ერთად ITLOS-ის ვიცე-პრეზიდენტად მუშაობდა სამი წლის განმავლობაში, დანიშნა საკუთარი თავი და ტრიბუნალის კიდევ ორი სხვა წევრი.[xiii]
მოცემული ბადებს ინტერესთა კონფლიქტის, მიუკერძოებლობისა და საქმის დამოუკიდებლად გადაწყვეტისადმი სერიოზულ კითხვის ნიშნებს. ერთი მხრივ, კვლევის ფარგლებში, არ გამოვლენილა უკრაინის მხრიდან საჩივარი მოცემულ დანიშვნებთან დაკავშირებით, თუმცა, მეორე მხრივ, ეს ლოგიკურიც არის, რადგან თვით UNCLOS-ში და, ზოგადად, საერთაშორისო არბიტრაჟში არ არსებობს მკაცრად გაწერილი წესები ინტერესთა კონფლიქტთან ან/და დამნიშვნელი ორგანოს მიერ მიღებული გადაწყვეტილების გადახედვასთან დაკავშირებით, ხოლო უკრაინის მხრიდან საჩივრის დაფიქსირებას შეიძლება ტრიბუნალის წევრებში უარყოფითი დამოკიდებულება მოჰყოლოდა საქმის შემდგომი განხილვის ეტაპებზე.[xiv] მისასალმებელია, რომ ხსენებული რისკები დაზღვეულია საქართველოს საერთაშორისო საარბიტრაჟო ცენტრისა (შემდგომში – “GIAC”) და დავების განმხილველი ცენტრის (შემდგომში – “DRC”) წესებით.[xv]
- საქართველო და ITLOS
მართალია, ITLOS-ს გააჩნია გარკვეული პროცედურული ნაკლოვანებები ინტერესთა კონფლიქტთან დაკავშირებით, მიუხედავად ამისა, მაღალია მისი მნიშვნელობა ისეთი ქვეყნისათვის, რომელიც ცდილობს საერთაშორისო საზღვაო მიმოსვლით გააძლიეროს საკუთარი ეკონომიკა,[xvi] ხოლო ამ სფეროს წინ წაწევის ერთ-ერთი ყველაზე თვალსაჩინო შესაძლებლობა ITLOS-ში კანდიდატის მხარდაჭერაა. როგორც კვლევის ფარგლებში გამოიკვეთა, 1996 წლიდან – დღემდე, საქართველოს ერთხელაც არ წარუდგენია საკუთარი კანდიდატი მაშინ[xvii], როცა არაერთი ისეთი სახელმწიფო, რომელიც საერთოდ არ ფლობს გასასვლელს ზღვაზე ათეულობით წელია უჭერს საკუთარ კანდიდატებს მხარს. ამასთანავე, ერთ მათგანს, ავსტრიას წარსულში ჰყავდა წარმომადგენელი, ხოლო პარაგვაიას, მოქმედი წარმომადგენელიც კი ჰყავს. ამასთანავე, შავი ზღვის სანაპირო ქვეყნებიდან ბულგარეთს ჰყავდა, ხოლო უკრაინას და რუსეთს ახლაც ჰყავთ მოქმედი წევრები.
იქიდან გამომდინარე, რომ კონვენციის მიხედვით, ITLOS-ის შემადგენლობაში გაეროს გენერალური ასამბლეის მიერ დადგენილი თითოეული რეგიონიდან მინიმუმ სამი წევრი უნდა იყოს წარმოდგენილი, საქართველოს (აღმოსავლეთ ევროპის რეგიონი), ITLOS-ის შემდგომ არჩევნებზე, 2026 წელს ექნება შანსი ჩაანაცვლოს რუსეთის მოქალაქე წევრი, თუმცა უფრო რეალურია, 2029 წელს უკრაინის მოქმედი კანდიდატის ჩანაცვლება, რომელიც უკვე 13 წელია იკავებს საკუთარ პოზიციას (2029 წლისთვის ეს პერიოდი 19 წელს შეადგენს). იმის გათვალისწინებით, რომ ბოლო პერიოდში ერთი და იმავე კანდიდატების მრავალჯერ არჩევაზე უარის თქმის ტენდენცია შეინიშნება წევრ სახელმწიფოებში, 2029 წელს კანდიდატის გაყვანა შეიძლება იმაზე ახლოს იყოს რეალობასთან, ვიდრე გვგონია.
დასკვნა
საერთაშორისო არბიტრაჟში, მათ შორის ITLOS-ში, პრობლემური საკითხია დამნიშვნელი ორგანოს მიერ მიღებული გადაწყვეტილებების გადახედვის უფლების არარსებობა, რაც, ნაშრომის ფარგლებში განხილული მაგალითებიდან გამომდინარე, შესაძლებელია ნაწილობრივ აღმოიფხვრას იმ დათქმით, რომ თვითონ დამნიშვნელი ორგანოს (ერთპიროვნული თუ კოლეგიალური) წევრები საკუთარ თავს არ დანიშნავენ საარბიტრაჟო ტრიბუნალზე.
საქართველოსთან მიმართებით კი არსებობს რეალური შესაძლებლობა, რომ 2029 წლისათვის, საქართველომ წარადგინოს საკუთარი კანდიდატი, რომელიც უკრაინის ამჟამინდელ წევრს ჩაანაცვლებს. მართალია, ამ ბლოგპოსტზე მუშაობის მომენტისთვის ჯერ კიდევ დაახლოებით 4 წელია დარჩენილი ხსენებულ თარიღამდე, თუმცა, ზოგადი პრაქტიკით, ქვეყნები რამდენიმე წლით ადრე იწყებენ საკუთარი კანდიდატების ლობირებას, რათა სასურველ შედეგს მიაღწიონ, ამიტომ, უპრიანი იქნებოდა, საქართველოსაც თადარიგი დაეჭირა, რათა ამ გემსაც უშედეგოდ არ ჩაევლო.
ალექსანდრე კახაძე
[i] ყურადსაღებია, რომ საქართველოს საკანონმდებლო მაცნეზე ჯერ კიდევ არ არის გამოქვეყნებული UNCLOS-ის ოფიციალური თარგმანი, მიუხედავად იმისა, რომ 28 წელზე მეტია გასული უკვე, რაც საქართველო შეუერთდა UNCLOS-ს, იხ. საქართველოს მიერ UNCLOS-ზე შეერთების შესახებ განაცხადის მიღების შეტყობინება, 1996 წლის 30 აპრილი, <https://bit.ly/3UCYEgH>
[ii] Detention of three Ukrainian naval vessels, Provisional Measures, Order of 25 May 2019, ITLOS Reports 2018-2019, p. 283, paras. 113; 124, see: <https://bit.ly/3NTGUKu>
[iii] Request for Advisory Opinion submitted by the Commission of Small Island States, 21 May 2024, ITLOS Reports 2024, see: <https://bit.ly/4hzLVFm>
[iv] საქართველოსთვის UNCLOS ოფიციალურად 1996 წლის 20 აპრილს შევიდა ძალაში, ხოლო ITLOS-ის პირველი სხდომა 1996 წლის 1-ელ ოქტომბერს გაიმართა, იხ. Ravin M., ITLOS and Dispute Settlement Mechanisms of the UNCLOS, 2005, p. 4;
[v] International Tribunal for the Law of the Sea, Press Release, Election of Seven Members of the International Tribunal for the Law of the Sea, 2017, ITLOS/Press 260.
[vi] Zeng P., Self-Appointment in International Arbitration, Max Planck Encyclopedia of International Procedural Law, 2019, p. 1.
[vii] Born G., International Commercial Arbitration, 2nd ed., 2014, § 12.03, p. 3449.
[viii] UN General Assembly, Convention on the Law of the Sea, 1982, Art. 287(1).
[ix] იქვე. მუხ. 287(3).
[x] იქვე. დანართი 7, მუხ. 3(e).
[xi] PCA Case No. 2015-28, Request for the Prescription of Provisional Measures, Order, 2016, p. 3, § 14, იხ. <https://bit.ly/3ArWhXg>
[xii] PCA Case No. 2017-06, Dispute Concerning Coastal State Rights, Award on the Preliminary Objections of the Russian Federation, 2020, § 13, see: <https://bit.ly/3YrPHYQ>
[xiii] ITLOS, Members of the Tribunal since 1996, see: <https://bit.ly/4fXbG15>
[xiv] ტრიბუნალის წევრი ვლადიმირ გოლიცინის ჩანაცვლება მოხდა 2023 წლის 30 მაისს, მისი გარდაცვალების გამო, ხოლო საქმეზე საბოლოო გადაწყვეტილება ჯერ არ მიღებულა, იხ. PCA Case No. 2019-28, Procedural Order No. 6, p. 2, <https://shorturl.at/En5f8>
[xv] GIAC-ის საარბიტრაჟო საბჭოს საქმიანობის წესის მუხ. 7.2. კრძალავს საბჭოს წევრის არბიტრად დანიშვნას; DRC-ის წესების 1-ელი დანართის მუხ. 7.2.-ის მიხედვით, DRC-ის სასამართლოს წევრი შეიძლება დაინიშნოს არბიტრად, თუ რომელიმე მხარე არ დააყენებს მისი აცილების საკითხს.
[xvi] Dominguez A., Secretary-General of the International Maritime Organization (IMO), Applying the Law of the Sea to Protect International Shipping, 2024, see: <https://bit.ly/4fbEuCL>
[xvii] UNCLOS-ის წევრი სახელმწიფოების შეხვედრების სრული სია, სადაც ირჩევდნენ ITLOS-ის ახალ წევრებს განთავსებულია ოფიციალურ ვებ-გვერდზე, პირველი დოკუმენტი SPLOS/11 თარიღდება 1996 წლით, ხოლო ბოლო კანდიდატების სია მოცემულია დოკუმენტში SPLOS/33/6, 2023 წელს. იხ. <https://bit.ly/4fXbKOn>